Tekst źródłowy strony Karta 74 (2013)

Przejdź do [[Karta]] lub [[:Kategoria:Spisy treści 2013|Spisy treści 2013]]<br />
---
[[Image:Karta_74_2013.jpg|thumb|160px|okładka numeru<br /> 74/2013]]

'''Litwa zapalna 1920-1938'''

Zbigniew Gluza:

''W marcu 2013 mijają dwie rocznice kluczowych dat dla Polski i Litwy w dwudziestoleciu międzywojennym. 15 marca 1923 – 90-lecie akceptacji przez mocarstwa zachodnie granicy polsko-litewskiej, co oznaczało przyznanie Wilna Rzeczpospolitej. 17 marca 1938 – 75-lecie polskiego ultimatum wobec Litwy „Kowieńskiej”, które wymusiło na Litwinach nawiązanie z nami stosunków dyplomatycznych. Te dwa momenty, po zajęciu Wilna przez wojsko gen. Żeligowskiego w październiku 1920, wyznaczają 15 lat narastającej z litewskiej strony nienawiści do Polski jako „usankcjonowanego” okupanta.
''Najwyższa pora'', ''byśmy w Polsce usłyszeli'', ''czym z perspektywy Litwinów były kolejne starcia, podtrzymujące w obu krajach gotowość bitewną. Obecnie jesteśmy sojusznikami'', ''ale z wyraźną nadwrażliwością na siebie nawzajem''. ''Wyrasta ona z okresu przedwojennego'', ''kiedy to Polska utrwalała w Litwie swojego wroga'', ''a także z czasu wojny'', ''gdy'' – ''także na zasadzie odwetu'' – ''było odwrotnie''. ''Oba narody'', ''skazane na bliskość'', ''mogą czynić ją przyjaźniejszą''. ''Dzisiaj bezpieczne i zachowujące swoją odrębną tożsamość'', ''w stabilnych państwach'' – ''są w stanie spokojniej przyjmować pamięć sąsiada''. ''„Karta” robi pierwszy krok'', ''publikując po polsku litewskie racje z okresu do 1938 roku'', ''kiedy to Polska nawiązała siłą stosunki z Litwą''. ''Podejmujemy tę próbę z własnej inicjatywy'' – ''przekonani'', ''że już czas'', ''byśmy dojrzeli do rozmowy.''

Fragmenty materiałów źródłowych wykorzystanych w tekście:

Prezydent Antanas Smetona w przemówieniu na zjeździe przedstawicieli Ligi Narodów:

''Polska bardzo się myli''. ''Nieuczciwymi posunięciami wobec naszych rodaków nie zmusi Litwy do podpisania niesprawiedliwej umowy i nawiązania stosunków''. ''Droga ta jest nie tylko błędna'', ''ale też szkodliwa dla samej Polski'', ''może ona tylko poszerzyć przepaść między dwoma narodami'', ''które przez wieki żyły w pokoju.''

Kowno, 5 stycznia 1938

Vaclovas Sidzikauskas:
''Za radą wielkich mocarstw rząd litewski przyjął polskie ultimatum''. ''Minister spraw zagranicznych Stasys Lozoraitis zreferował w Sejmie decyzję rządu o przyjęciu ultimatum''; ''przewodniczył Konstantinas Šakėnas''. ''Sejm bez dyskusji zgodził się z uchwałą rządu''. ''Obserwowałem to posiedzenie'' – ''zdominował je nastrój pogrzebowy.''

Kowno, 19 marca 1938

Płk Kazys Skučas (litewski attaché wojskowy w Moskwie) w tajnym doniesieniu do II Oddziału Sztabu Wojska Litewskiego:
''Rozpoczęła się w stosunkach dyplomatycznych epoka obłudnych obietnic i brutalnych podstępów'', ''która została nam narzucona siłą oręża i nie obiecuje nam świetlanej przyszłości'' [...]. ''Dopóki jest jeszcze czas'', ''w celu obrony naszej niepodległości trzeba szukać oparcia w Moskwie''. ''Wątpliwe'', ''aby Polacy wymachiwali bronią'', ''jeśli będą wiedzieć'', ''że Armia Czerwona jest gotowa uderzyć na Grodno.''

Moskwa, 31 marca 1938

Płk Kazys Škirpa (litewski ambasador nadzwyczajny i pełnomocny w Warszawie):
''To, co on ''[''minister spraw zagranicznych Józef Beck''] ''osiągnął swoim ultimatum'', ''to było tylko nawiązanie stosunków pod przymusem'' – ''zapisał jedynie jeszcze jedną ciemną kartę w historii Polski.''

Warszawa, kwiecień 1938

'''Testament Marka Edelmana'''

Hanna Antos przygotowała wybór myśli z tekstów Marka Edelmana – testament, który nie pozwala na bierność, ani na zapomnienie.

Marek Edelman:
''Mur sięgał tylko pierwszego piętra''. ''Już z drugiego widziało się TAMTĄ ulicę''.'' Widzieliśmy karuzelę'', ''ludzi'', ''słyszeliśmy muzykę i strasznie żeśmy się bali'', ''że ta muzyka zagłuszy nas i ci ludzie niczego nie zauważą'', ''że w ogóle nikt na świecie nie zauważy'' – ''nas'', ''walki'', ''poległych''... ''Że ten mur jest tak wielki'' – ''i nic'', ''żadna wieść nigdy się o nas nie przedostanie.''

Hanna Krall, Zdążyć przed Panem Bogiem, Kraków 1977.

'''Dysydenci ZSRR'''

Ruch dysydencki w ZSRR pojawił się pół wieku temu – nagle i jakby znikąd, wprawiając w zdumienie nie tylko sowieckie władze, ale także zachodnich sowietologów. Do tej chwili nikt nie ośmielał się nawet myśleć, że możliwe jest w Związku Radzieckim jawne działanie w obronie praw człowieka czy zakładanie niezależnych stowarzyszeń. Społeczność dysydencką stanowiła głównie inteligencja twórcza, która podjęła próbę poszerzenia granic wolności społecznej, światopoglądowej, wybierając „trzecią drogę”: nie przeciwko władzy ani nie w jej imieniu, lecz – niezależnie od niej. Przedstawiamy postać Anatolia Marzenki – urodzonego w rodzinie kolejarza, niewykształconego robotnika. Niesłusznie oskarżony, trafił do więzienia i odtąd stał się zdecydowanym przeciwnikiem reżimu i służącej mu ideologii. Czytelnik może go poznać poprzez fragmenty jego wspomnień, a także opisów dwóch innych dysydentek.

'''Marzec 1981'''

Najbardziej dramatyczne starcie między „Solidarnością” a władzą w okresie 1980-1981 zostało sprowokowane trochę przypadkiem. Pretekst do niego dała walka o rejestrację niezależnego związku rolników. Jednak wydarzenia z marca 1981 szybko oderwały się od swego pierwotnego kontekstu, stając się największą 16-miesięcznego „karnawału” próbą sił. Po pół roku legalnej działalności „Solidarność”, niesiona mocą społecznych nadziei i wciąż rosnąca (ilościowo i programowo), spróbowała przejąć inicjatywę i sprawdzić władzę na jej terenie. Histeryczna reakcja przedstawicieli władz w obliczu groźby rzeczywistego upodmiotowienia – choćby lokalnego – reprezentantów „demokracji”, zapoczątkowała ciąg zdarzeń, który znacząco wpłynął na dalsze losy Polski. W tekście Tupot w Bydgoszczy Agnieszka Dębska przytacza relacje świadków „Wydarzeń Bydgoskich”.

Stanisław Kania (I sekretarz KC PZPR):
''Ustaliliśmy,'' ''że'' ''trzeba'' ''o'' ''przebiegu'' ''zdarzeń'' ''szybko'' ''poinformować terenowe komitety partyjne'','' załogi zakładów przemysłowych.'' I tak się stało.'' Tylko że dla ludzi odpowiedzialnych za to z naszego aparatu szybko to rano'','' a „ Solidarność” wykazała w tych sprawach niezwykły refleks i dynamizm.'' ''Dla jej ludzi szybko to natychmiast'','' w nocy''.'' Tak więc wcześnie rano załogi zakładów przemysłowych mogły już czytać solidarnościowe informacje przekazywane teleksem.'' Wydarzeniu w Bydgoszczy nadano monstrualne rozmiary, wytworzono stan psychozy i atmosferę powszechnego zagrożenia.''

Stanisław Kania, Zatrzymać konfrontację, Warszawa 1991.

'''Wielki Terror'''

W materiale zdjęciowym Wyrok, Tomasz Kizny ukazuje los ofiar terroru w ZSRR.

''Wielki Terror udowodnił'', ''że system komunistyczny ma charakter ludobójczy'' – ''stanowił gigantyczną falę masowych represji państwa sowieckiego wobec własnych obywateli''.'' Był także szczególny przez to'', ''że objął absolutnie całe społeczeństwo.'' ''Akcja'', ''kierowana osobiście przez Józefa Stalina'', ''wieńczyła politykę kraju w procesie budowy socjalizmu.'' ''Fizycznie zlikwidowano potencjalną opozycję wewnątrzpartyjną i sterroryzowano społeczeństwo, zaszczepiając powszechny strach.'' ''Stalin stał się bezdyskusyjnym dyktatorem.''

Zdjęcia i towarzyszące im teksty pochodzą z książki Tomasza Kiznego Wielki Terror 1937-1938, która ukaże się w marcu.

[[Kategoria: Spisy treści 2013]]